تپه سیلک و معماری آن

کاشان جاذبه های توریستی بسیاری دارد که اغلب آن ها به خاطر معماری شان مورد توجه گردشگران قرار گرفته اند. یکی از متفاوت ترین جاذبه های دیدنی کاشان، تپه سیلک کاشان است که قدمتی چند هزار ساله دارد و مایه مباهات تمدن ایرانی است

«تپه‌های سیلک» نام اولین تمدن شهرنشینی‌ست که در بخش‌های مرکزی ایران سکونت گزیدند. سیلک یکی از مکان‌های تاریخی می‌باشد که پس از تمدن جیرفت در فلات ایران به وجود آمده و مدارک مکتوب متعلق به دوران پیش از هخامنشی در آن پیدا شده است. تنها تمدنی که پیش از سیلک در فلات مرکزی ایران و پیش از دوران هخامنشیان وجود داشته، جیرفت کرمان است.

قرین به ۵ هزار سال پیش از میلاد مسیح و در پی تغییرات آب و هوایی که در فلات‌‌های مرکزی ایران به وجود آمده بود، مردم غارنشین به دشت‌ها روی آورده و زندگی جدید شهرنشینی را برای خود آغاز کردند. امروزه از این تمدن بزرگ تنها زیگورات (نیایشگاه مردمان باستانی) باقی مانده است.

از نکات جالبی که درباره این شهر وجود دارد، صنعتی بودن سیلک در آن دوران بوده است، پیدا شدن تعداد زیادی دوک‌های ریسندگی و همچنین ابزارآلات ذوب فلزات دلالت بر این موضوع دارد. شاید تپه سیلک در نگاه اول مانند تپه‌های معمولی باشد اما در زیر آن دنیایی مملو از شگفتی مدفون است.

تپه سیلک یا همان تپه های سیلک کاشان در ضلع جنوبی غربی شهر کاشان و در سمت راست جاده کاشان به فین یعنی خیابان امیر کبیر واقع شده است که شامل دوتپه شمالی و جنوبی یا همان گورستان الف و ب به فاصله ۶۰۰ متری از هم می باشد گورستان الف با قدمت ۳۵۰۰ ساله در ۲۰۰ متری جنوب قرار داشت که امروزه بروی آن بلوار امیرالمومنین کشیده شده است.

گورستان ب نیز با قدمت ۳۰۰۰ ساله در زیرباغ ها و مزارع کشاورزی ضلع غربی تپه قرار گرفته است و تنها زیگورات سیلک که ۱۵٫۹۴ متر از ارتفاع آن باقی مانده است که از سه طبقه سکوی مطبق و یک پاگرد در جنوب سکوی اول و یک راه بالا رو ساخته شده است که در بازسازی جدبد بنای زیگورات این راه به شکل پلکان نشان داده شده است که کهن ترین زیگورات های ایران می باشد و در دوره چهارم در کنار معبد اصلی شهر سیلک بنا شده است.

تاریخچه تپه سیلک

نزدیک به پنج‌هزار سال پیش از میلاد، مردم غارنشین فلات ایران در پی دگرگونی‌‌هایی که از لحاظ آب و هوا و تشکیل مزارع و چمن‌زارها به وجود آمده بود، به دشت‌ها روی آوردند و زندگی تازه‌ای را آغاز کردند و در تمدن آن‌ها نسبت به دوران  پیشین پیشرفت بیشتری دیده شد. کهن‌ترین مردم دشت‌نشین، مردم محل سیلک (Sialk) نزدیک کاشان بودند که آثار زندگی آن‌ها طی کاوش‌ها کشف شده است. میدان‌گاه باستانی سیلک نیز در منطقه فین کاشان واقع شده ‌است و پیشینه‌ای نزدیک به هفت هزار سال دارد.

تپه سیلک در حقیقت زیگورات یا نیایشگاه مردمان باستانی بوده که از گل رس و سفال ساخته شده ‌است. زیگورات سبک معماری مذهبی ویژه شهرهای عمده بین النهرین (عراق کنونی) و ایران بوده است که طبق آن بنا به‌ صورت برج مطبق هرمی شکل بنا می‌شد.

چگونگی کشف تپه سیلک

در حدود ۱ قرن پیش شاید کمی کمتر با جاری شدن یک سیل هولناک در زمین‌های کشاورزی کاشان، تپه‌های سیلک کشف شد. در این میان افرادی که علاقه زیادی با مادیجات داشتند ذره ذره سفالینه‌ها و ابزارآلات این زیارتگاه را فروخته و راه را برای غارتگران عتیقه باز کردند، در نهایت جناب آقای «رومن گیرشمن»این باستان‌شناس فرهیخته موزه‌ی «لوور»، با هدف نجات تمدنی باستانی که حق تمامی بشریت این کره خاکی بود، روانه‌ی ایران شد.

وی تپه‌ها را از دست غارتگران نجات داد ولی متاسفانه به محض پایان یافتن فعالیت‌ها و بازگشتش به فرانسه، تپه‌ها به حال خود رها شد. تا سال ۱۳۸۰ بخش‌های زیادی از این اراضی تبدیل به زمین کشاورزی شده بود و حتی گفته می‌شود عده‌ای قصد ویران کردن سیلک و تبدیل ان به منطقه‌ای مسکونی را داشتند، اما سرانجام با همت‌های فراوان «دکتر صادق ملک شهمیرزادی» و جمعی از باستان شناسان و با انجام پنج فصل کاوش توانستند این اثر تاریخی را نجات دهند.

کاوش های تپه باستانی سیلک

مجموعه این تپه در سمت راست جاده کاشان به فین قرار دارد و شامل دو تپه شمالی و جنوبی است که بین آن ها حدود ۶۰۰ متر فاصله است. یکی از باستان شناسان ایرانی که در این محوطه تحقیقات بسیاری انجام داد دکتر صادق ملک شهمیرزادی است که با کمک تلاش های او، عبادت گاه باستانی تپه سیلک کاشان با دیوار های گل اندود کشف شد. از تحقیقات و کاوش های او مشخص شد که اقوام باستانی ساکن در این منطقه، مرده های خود را در کف اتاق هایی در داخل قبر دفن می کردند. حالت استخوان های مردگانی که پیدا شده اند باعث شده تا کارشناسان متوجه شوند اقوام باستانی مرده های خود را به حالت چمباتمه در گور ها دفن می کرده اند. در گور هایی که طی این کاوش ها، کشف و باز شدند، اشیا و ظروف و زیور آلاتی پیدا شد که در گسترش تئوری های مردم شناسی مربوط به اقوام باستانی و نحوه زندگی و تمدن آن ها بسیار کمک کننده بود.

نتایج به دست آمده از کاوش ها بر روی تپه های سیلک تمدن ان را به شش دوره فرهنگی متمایز تقسیم می کند که عبارتند از:

دوره اول و دوم :

این دوره مربوط به قدیمی ترین و یا اولین ساکنان تپه شمالی است که حدود هفت هزارسال پیش شکل گرفته بود. بر اساس گزارش گیرشمن ساکنان اولیه در کلبه های موقت که آنها را با نی و شاخه می ساختند و روی ان را با گل می پوشاندند زندگی می کردند. سپس خانه ها را با دیوار های چینه ای و در دوره دوم با خشتهای ساخته و شکل داده دست خویشتن می ساختند. مردم ساکنمردم ساکن تپه های شمالی ظروف سفالی خود رااحتمالا در گورهای ابتدای می پختند. در دوره دوم اول بر نقشهای هندسی سطوح سفالها را با نقوش گیاهی وحیوانی نیز تزیین می کردند. مردمان این دوره به شکار کشاورزی وشبانی می پرداختن و همچنین با یافتن رگهای طبیعی مس و ستخراج انها را برای ساختن زیور الات کوچک بکار می بردند. مردم سیلک مردگان خود را بصورت جمع شده در حالی که سطح بدن انها را با قشر نازکی از محلول گل اخرا پوشش می دادن به همراه هدیه های به زیر کف منازل خود دفن می کردند

دوره سوم :

در حدود 6100سال پیش ساکناشن تپه های شمالی محل سکونت خود را ترک کرده واحتمالا عده ای از انها در فاصله حدود 600متری جنوب تپه های شمالی ساکن شدن(تپه جنوبی نام دارد).در این دوره خانه ها با خشتهای مستطیل شکل ساخته می شد و فرهنگ دفن مردگان به صورت دوره قبل بوده .در اواسط دوره سوم مردم از چرخهای سفال گری سود می جوستن و سفالها کوره های مخصوص که حرارت انها قابل کنترل بود پخته می شدو در تزیین انها علاوه بر نوقش قبلی از نقوش انسانی نیز استفاده می شد. تحقیقاهای گیاه شناسی نمایان گر ان است که کاشان در این دوره دارای اب وهوای معتدل بوده است. در این دوره صنعت گران سیلک روش استخراج نقره از سنگ معدن را فراگرفته و اشیاء زینتی و زیورالات را از نقره می ساختن . یکی از مهمترین پدیدهای فرهنگی اواخر دوره سوم استفاده از مهر های مسطح است.

دوره چهارم :

این دوره که از حدود 5000سال قبل اغاز شده وتا حدود 4500سال ادامه داشته به نام دوره اغاز نگارش یا اغاز دوره شهر نشینی یاد می شود. مهمترین تحول فرهنگی این دوره پیراپش خط و نگارش به صورت اولیه دانست.در این دوره از مهرهای استوانه یا سیلندری که منقوش به اشکال حیوانی یا هندسی بود استفاده می شود.که نمایان گر پیشرفت تجاری وبازرگانی در ان دوره بوده است به علت شرایط مساعد زندگی رشد جمعیت روند افزایشی به خود گرفت.

دوره ینجم :

این دوره که تاریخی در حدود 3200سال پیش دارد . مربوط به مهاجرت مهاجریم جدید به سیلک است . مهمترین فرهنگ این اقوام ساخته ظروف سفالی خاکستری رنگ است. معماری این مهاجران به روی بقایای ساختمانهای دوره قبل ساخته شد.فرهنگ خاک سپاری مردگاه دگرگون شد و این دوره اغاز استفاده از گورستانهای مجزا بود . گورستان مردم(گورستان الف) این دوره در 200متری جنوب تپه های جنوبی قرار داشت که امروزه به کلی تخریب شد است وتنها 15 قبر از مجموع این گورستان توسط کاوش گران فرانسوی مورد کاوش قرار گرفته و همچنین همچنان به دلیل اعتقاد به زندگی بعد از مرگ در کنار مردگان خود اشیاء سفالی ابزار اهنی و مهر و…قرار می دادن .

دوره ششم :

در تپه های جنوبی که بین سالهای 2800و2900سال متعلق به مردمانی بود که مردگان خود را در گورستان 250متری غرب تپه جنوبی (گورستان ب) دفن می کردند. به عقید گیرشمن انها مهاجران جدید بودن که در تپه های جنوبی ساکن شدند. در این دوره سطح کل تپه مسطح شد ودر نتیجه معماری دوره ینجم به طور کل از بین رفته. در این دوره فرهنگ خاکسپاری کمی دگرگون شد و علاوه بر عمال قبلی چاله گورها را به شکل تپه در می اوردن و برخی از این گورها با سنگهای تراش خورده و یا اجرهای بزرگ پوشانده می شود که احتمالا نمایانگر منزلت مردگان بوده است . مجموع 200 قبر از این دوره توسط هئیت فرانسوی مورده کاوش قرار گرفته است. از شاخسهای دوره ششم ظروف سفلی است که کاربرده تدفینی داشته اند بعضی از این ظروف لوله دار و یا شکل حیوانات وپرندگان هستن. سطوع انها با نقوش هندسی، حیوانی و انسانی تزئین شده است.